- Global Voices Aymarata - https://aym.globalvoices.org -

Bolivia: Amay P'iqir Laqanchayañ Phunchhäwi

Categoria-naka: Latin America, Bolivia, Arte y Cultura, Citizen Media, Ethnicity & Race, History, Indígenas
[1]

Chacha-Warmi. Wiñayatak chikt'ataña. Cristina Quisbert kullakan jamuqata.

La Paz, Bolivia markanxa, 8 lapaka phaxsin mä qhisphillu kajunaru, kartun kajunaruw amay p'iqi pantiyunar apapxi. Kunayman maraninakaw utji: jisk'a wawanaka, q'axullanaka, wayn tawaqunaka, chuyman jil kullakanak ukjamwa uñt'ayapxi. Janiraw pantiyunar mantkit ukjaw chacha, warminakax jak'achasipxi. Kuna sutinisa? sasaw kawknir wila masitix amay p'iqi apt'atak ukar jiskt'apxi. Kunayman sutininakaw utji: Cipriano, Sebastian, Cirilo, Gonzalo, José, Felipe, Juanita, Teresa, ukat juk'ampinaka.

Aka uñanchawix nayra pachanakar uñanchatawa, uka pachanakax chhaqtañampiskanwa, jichhapachanakax mä phunchaw ukjam luratajarakiwa. Aka luraw uñt'añatakixa, Julia Sonco kullakax Julita [2]blogupan uñt'ayi.

Del origen de las ñatitas no se tiene un dato exacto, pero se conoce que datan de la época precolombina, dato que el amauta paceño, Sabino López, confirma con su relato de que antes que los conquistadores españoles pisaran tierra americana se veneraban a las «Chullpas», que son los restos mortuorios de los curacas fallecidos, mismas que eran extraídas de sus mausoleos en los días de los difuntos y se les ofrecía la celebración.

Amay p'iqit amtañax kawkhatsa juti ukax janiw suma yatitakiti, maysatx yatisirakiwa, precolombina uka pachat jutiriw sasa, Sabino López jilatax sarakiwa, americar conquistadores españoles jupanakax mantanipkäna ukjax «Chullpanakaruw» yäqapxana, ukanakax kuranakan ch'akhanakapanwa jas ukaruw wali amtapxäna.

Ukatsti, Kunatsa, amay p'iqinakax apatapcha? Ukjatxa, Sabino López Julitan [2]qilqataparuw qhanancht'i:

…el cráneo está relacionado con el «ajayu» (Palabra aymara que significa ánima, alma o espírtu). De acuerdo a la concepción andina que él tiene sobre el ritual de las ñatitas, la muerte del cuerpo no implica la muerte del ajayu al que se celebra con una q'uwancha [una ceremonia ritual para las ñatitas] el día ocho del mes de noviembre.

…amay ch'akhaxn «ajayumpi» niya pachpawa (Aymar arux ajayu sañ muni). Sarawirjamax amay p'iqir amtañaw utji, janchin jiwawipax janiw ajayux jiwxiw sañ munkiti, [amay p'iqir amtaña] kimsaqalqu uru lapaka phaxsina.

Walja pantiyun chiqanaknwa amay p'iqin uñtaparux jisk'a, jach'a wrasirunakan insinsun q'aphicht'at uñjasina.

[3]

q´uwancha. Amay p'iqir laqanchata. Cristina Quisbert kullakan jamuqata.

Blog Religión [4]satax mä rayru unlinetuqit [5]amay p'iqinakt uñt'ayäna:

Las ñatitas son cráneos que representan deidades andinas a las que se les solicitan favores, algunas llevan nombres por la procedencia que tienen y otras son dotadas de seudónimos por las personas que la adoran.

Amay p'iqinakax chiqpach sarawiruw uñanchi, yaqhipanakax kipka sutinakani, ukankaruw jaqinakax kuna askinaksa mayipxi, ukjamarak yäqapxi.

«Teodorita satawa, jisk'a lalawa sasaw Pilar mamax jaysi» Qawqha pachas jumampi chikaxi? «7 maraw nayamp chikaxi, payllapxituwa (me lo han regalado) sasaw uñt'ayi. FOY

[6]

Panqaranakamp k'achachata. Cristina Quisbert kullakan jamuqata.

Fanbot [7] satax Globo [8] ukaruw uñt'ayi (cita) kunati pantiyunan 8 uru lapaka phaxsin phuqhaskani uka qilqañataki:

Una multitud de cráneos humanos adornados con flores eran bendecidos el lunes por un cura en un templo católico en un largo ritual ancestral que cada año cobra más vigor y cierra la festividad del Día  de los Difuntos en este país de fuerte tradición andina.

Walja amayan p'iqinakapaw panqaranakan k'achacht'at phaxsüru urux tatakuramp wintist'atapxäna. Uka amyan p'iqinakaparux wali yaqawiw utji. Kuna mayiwinakarus ist'atapxañapataki.

La Paz pantiyunar purisinx yaqhipanakax Capilla utaruw sarapxi. Sarawinakaw amay p'iqir amtañatak utji. Panqaranakamp velanakamp inal mamamp ch'allt'asa, mayiwinakarus ist'atapxañapatak amtampiw apapxi.

[9]

Mayiwinak katuqasa. Cristina Quisbert kullakan jamuqata.