- Global Voices Aymarata - https://aym.globalvoices.org -

Burkina ukat Burundi yatiqirinakan amuyt'äwipawa, waranqaniruw malaria usut qhisphiyaspa

Categoria-naka: África Subsahariana, Burkina Faso, Burundi, Citizen Media, Desarrollo, Economics & Business, Educación, Good News, Health, Ideas, Juventud, Science, Tecnología

Screen Capture of Scientists presentation at Maker Faire in Rome , November 2014 [1]

Jamuqañatak llipxtayat khä pantalla del vídeo de Niyondiko ukhamarak Dembele Maker Faire en Roma uñacht’ayawipata, lapaka paxsina 2014 marana. Captura de pantalla del vídeo de Niyondiko y Dembele en su presentación en Maker Faire en Roma, noviembre de 2014.


Waranq jakawinakar qhispiyañax janiw waranq ch’uxña qullqikañapati. África markatx pä yatiqirinakax jichhaw uñacht’ayapxi kunjamas juk’akispa mä 59 sintawukaspas ukham mayaqhip uraqinkir jaqinakar jakayañatakixa, uk ukhamañapatakix mä pastilla de jawun ukampikiw lurt’asispa.

Burkina Faso markataw Dembele ukhamarak Gerard Niyondiko qullirinakaxa, Burundi markanaw yuritäna, jupanakax Instituto Internacional de Ingeniería Medioambiental ukat umxat [2]. Dembele ukhamarak Niyondiko jupanakax janiw jan chhujchu uñt’apkiti, África Subsahariana markanx mayïr laykuw jiwañatakixa. Uraqpachanx Sapa maraw mä 600.000 jaqiw malaria usump jiwi [3] aka usux parasitut uñstiri, ukxarux muskitun mich’ipchiq katkatasiriwa. Aka usux junt’uptayasi, qarjayasi, waq’aqiyasi, ukhamarak p’iqi usuyasi.

Uka usu chhaqtayañ yanapañatakix pachp markan Dembele ukhamarak Niyondiko jupanakax mä jawun ch’uxña quranakampikiw musapxatayna, ñä manteca de karité jan ukax aceite de hierba limón ukanakax usu apnaqir muskitunak jark’aqasiñataki. Sutiyapxataynawa «Faso soap [4]” (Jabón Faso). Uka amuyux wali jiwakiwa kunakitix ch’ikhi amuyu ukhamarak wali jasakiwa:

Uka amuyur yanapapañatakixa, Berkeley markanx khä Concurso Global Emprendedoranakatakiw Sociales de la Universidad de California ukanx jichhaw Dembélé ukhamarak Niyondiko jupanakar 26.500 dólares [2] ch’uxña qullqimpiw luqtapxatayna.

Ciencia ukax lup’iw utji ukjax jasakiwa sasinw Hugo Jalinière [5] jupax sawayi, jupax mä reportero científico de Sciences et Avenir mä revista científica francesa:

Le savon possède deux caractéristiques: D’abord, une capacité à repousser les moustiques par son odeur. Mais il contient également un composant intérieur qui tue les larves et empêche leur prolifération dans les eaux stagnantes. Les tests effectués sur un échantillon de la population à Ouagadougou se sont en tous cas révélés assez concluants.

Jawunax pächiqaw jark’aqi: samanapampi ukhamarak manqhin mä yä utji ukanakax larwanakarx jiwayi ukhamarak jan mayamp uma qutt’atanakan sartañapataki. Insayunak Ouagadougou markachirinakxat lurt’atax [capital de Burkina Faso] wali nayrar sartirjamawa.

200 waranq waranqanakaw chujchump katkatayatax utji [3], ukhamakipanx ñä 660.000 jiwatanakaw uñsu. Janiraw chujchutak wakunax utjkiti, ukhamakipanst walxa chujchu jark’aqañ qullanak utjkipanx, janiw mä q’alpach parasitunak apnaqir muskitunakar jark’aqir utjkiti ukat aka markanx jark’aqirinakax jan katkatayasiñatak apnaqataxa.

Siyintiphikunakax walpuniw quranakamp jark’aqirinak luratxat yatxatapxi muskitunak jark’aqañataki. Sarah Moore, mä siyintiphika khä Escuela de Higiene ukat Medicina Tropical de Londres ukat siwa uka jark’aqirinakax wali askiw sartaski uka markana, ukhamarus uka jark’aqirix wali uñt’ataxiwa:

The field of plant-based repellents is moving forward as consumers demand means of protection from arthropod bites that are safe, pleasant to use and environmentally sustainable. It is also extremely fertile due to wealth of insecticidal compounds found in plants as defences against insects. The modern pyrethroids that are the mainstay of the current malaria elimination program that is making excellent progress are harmless to mammals.

Quranakam lurat Jark’aqirinkax nayrankaskiwa kunakitix alirinakax mayipxiwa artrópodos mich’inak chiqsas jark’aqiri. Ukhamarus wali askiwa kunakitix walxa insecticidas kumpunintinakanirakiwa ukanakax quranakankariwa insiktunakar jark’aqañataki. Piretroides modernos ukanakax, jichha programa kunalaykutix chujchu chhaqtayañataki ukax wali sumaw nayrar sartaskaki, ukax ñuñurinakarx janiw kuns kamachkaniti.

Screen Capture of Interactive Africa Map of Artemisinins data via WWARN  [6]

Mapa Interactivo de África de información de Artemisinin, Red de Resistencia Antimalárica Mundial ukarjam apsutawa (WWARN).

Dembélé ukhamarak Niyondiko jupanakan chuymapankiwa kunakitix qullqïniw chujchur chhaqtayañatakixa. Burundi markanx Niyondiko yurïwipanx, anchhitax markachirinakax mä jach’a t’aqhisiwtaypinkaskiwa ukhamarak uka markax 167 ukja jakhuwinaw [7] ukja jakhuwinaw uñjasi 177 markanaktaypina ukax Índice de Desarrollo Humano de la ONU ukana. Burkina Faso markax ñä jichhakiw agitación política ukapat pasaski ukhamarak urunx ñä chikat markachirinakaw mä urux 1,25 dólares ukhampikiw qamapxi [8].

África markanx Kawkir qullas chujchutakix lurañjamañapawa ukhamark alañjamañapawa, kunakitix uka markan historiaparjam ukhamarak nayrar misthutaparjama. Ukham l’upisaw Dembélé ukhamarak Niyondiko jupanakax ukarjam jawun Faso lurapxatayna ukhamat juk’a qullqimpik alaqasiñataki.

Pruyiktux juk’ampirus wal munasisk ukxaruw purini, kunjamakitix Red de Resistencia Antimalárica Mundial ukax jichhaw jichhaw atwirtitayna [9] khä agencias sanitarias ukanakarux kunakitix walxaptiwa [10] risistinsiyax khä droga antimalárica artimisinina uk alañatakixa:

As of February 2015, artemisinin resistance has been confirmed in 5 countries [..] In the large majority of sites, patients with artemisinin-resistant parasites still recover after treatment, provided that they are treated with an ACT containing an effective partner drug. However, along the Cambodia-Thailand border, P. falciparum has become resistant to almost all available antimalarial medicines. There is a real risk that multidrug resistance will soon emerge in other parts of the subregion as well.

Anata phaxsin 2015 maranx 5 markanaw artemisinina ukax uñjasi […] nä q’alpach markachirin jakawipanaw parasitun usutanakax atipjanipxapxi, khä artisininan jichhaw tratamintump waliptasipki, siti mä tirapiya uñjatapchi, ukat ukan utjchi mä droga ukhax iphiktiwa. Jan ukhamakipansti, Camboya qurpanx-Tailandia, Plasmodium falciparum  ukanx risistipxataynawa ñä q’alpach antimalarikas qullanak utjirinakaru. Uka multidroga risistinsiyax jakha jisk’a markanakan uñsurjamarakiwa.

Dembélé ukhamarak Niyondiko jupanakax yatipxiwa kunakitix jaya thakhiw sarañaski, ukhamakipanx nayrar sarantañatakix wakichatapt sapxiwa. Dembélé jupax janiw usur chhaqtayañakikit siwa; juk’ampirus África markar ispiransa jutïripatak churañatakiwa. Berkeley markan Universidad de California Luqtaw atipt’at sänwa [11]:

Je suis très content que ce prix revienne en Afrique et particulièrement au Burkina Faso. C’est la première fois qu’une équipe non américaine remporte ce prix. C’est la fierté pour la jeunesse, c’est la fierté pour l’Afrique. Ça doit encourager la jeunesse à aller de l’avant.

Wali k’uchitw kunakitix aka luqtawix África markatak juk’ampirus Burkina Faso markatakix mä jikxatawiniwa. Jichhapuniw mä jan estadounidense ikipux atipt’i. África markankir waynanakatix aka luqtawix mä unurawa. Ukax juk’amp nayrar sartañatakiw uñtayañapa.