¡Internet llikan jark’aqasit thaqhañäni!

Yatiyäwinaka, juk’amp yatiyäwinaka, Internetan kawkja chiqansay thaqhañäni, sapa limt'atat yatiyäwis uñartaytana kawkïrinakti jach'a kurpurasyunanakaw wal munapxi.

Aka yatiyäwinakax llikan khitïtans uk qhananchi ukat thaqtan uka chiqanakan mä llikar takt'atjam jaytanxa, ukjamïpanx ukwa juk'amp jark’aqapxañasa. Sañäni, mä phurmularyur yurïw uruma, utjäwima, marama, chachätat warmïtacha, kawkïr markankirïtasa, jamuqasa ukat juk’ampinak phuqhantañ mayktam ukja.

Llikan khitïtans uka may may jark'aqasiñ saranak taypinx may may jan uñt'ayiri ukat jark'at iramintanak llikan apnaqapxsna. Sañäni, aruskipañ llikanakanx yaqha sutinaka, chimpur aplikasyunanaka, yatiyanakar jark’antirinaka, VPN uksanam thaqhaña ukat chimput imaylunakamp apayanakamp apnaqapxsna.

Khithïtans uk jark’aqañ munstanxa, amuyañasarakiwa, masinakasamp aruskipktan jupanakar wakisiw jark’aqañaxa; purapat yatiyäw churasktan uka pachpa, sitïx aktiwista ukjamästan ukjax juk’amp jark’aqasiñasawa, niyas uma ukat ch’umi uraqi jark’aqksna ukjama. Ukatakix jan amuykay chimpunak uñartayasaw qalltasma, yaqhanakans jan amuykaya, iliktrunik yatiyasiñtuqinakamanx  pä chillqtan awtintikasyun naktayañama, iliktrunik tispusitiwunakamanx apnaqkta uka apayanakx qalltat tukuykamaw chimpuñama, software VPN ukampipuni ukatx SSL sirtiphikarunakamp sirtiphikata uka jark'aqat chiqanakan thaqhañama. Aka jasa iwxt’anakampiw irnaqkta uka yatiyäwim jark’aqasma ukat jan khitins mantkay lurtaxa ukat jan mantañapaki jupanakarus jark’antaraktawa.

Imaylutuq yatiyasiñx marka irpirinakaw jilpach apnaqapxi, irnaqäwisana, sapür yatiyäwinakasana. Ukatpï, jaqinakar uñt’ayiri aktiwistästa ukax kunakiti yaqha imaylu inak apnaqañxat yatiñamax wakiskiriwa. Imatanakam jan amuykayañapatakixa, atamirimans jan ukax jawsañamans Veracrypt apnaqasma, kawknïriti tukumint karpitanaka, imatanaka, USB mimuryama, jan ukax imañawjpach jasak chimpuytama. Yaqhax mayx jan uñt’at waythapirinakarux janiw limt’añäkiti, phishing ukat qhisphiyasiñatakix janiw jan uñt’at  laq’un imatanakax apaqañäkiti; imaylunakana jan ukax apayanakan purinispa; akanx khitinakampitix uñt’asktan jupanakat apayanitäspawa.

Anchapun yatiyäwim taqir uñacht’aykta ukhax wali asxarañjamawa, juk’ampis llika uksanx warminakaruw yanqhachapxi.

Atamirin akjam asxarayañanakat laq’unakat jark’aqasiñatakixa, inak laq’ut jark’ir uchasma ukampins janipuniw sapakut jichhaptayañ armasïtati. Mä atamirti apnaqkstaxa, inak chimpun sistima upiratiwunaka, Ubuntu jan ukax Opensuse ukaruw sarasma, uraqpachan ina software tamankirinakax uñakipasipki ukat jichhaptayasipkapuniwa, software ukan lisinsyapax ukatakjamätapata. Niyakixay llikankir yatiyäwis wakiskir jark’aqasiñanakatx arsuskstanxa, jark’aqas waruqtä ukhax (Backup) ukamp yanapayañax wakiskirirakiwa. Akax qawqha yatiyäwxay apnaqsta ukarjamarakiwa, machaqäpasaya, jasakïpasaya, jan armasis may may chiqanakar imañax wakiskiriwa, sañäni mä USB, anqa imaña jan ukax wali uñt'at qinaya uksarusa.

Ukampirusa, llikankir yatiyäwis jark'aqañax janiw iliktrunik tispusitiwunakasan juk'amp jark'aqir iramintanak apnaqañatjampunïkiti. Akjamanakats jark'aqasikiraksnawa, jawsañasana jan ukax atamirisan luratanak utjkis ukx janiw jan uñt'atampix uñjayañati, janiw pachpa jichha yatiyäwin tispusitiwunakax juntuk apañati, lusa qhana utjki uka uñjat chiqanamaw sarnaqaña ukat nuwt'asiñ yatiñas askikiskiwa.

Tantacht’asisaw jark’aqasiña, yatiyäw tuwaqaña ukat aruskipäwinakas chimpuñxat yatipxañasa, llika jark'aqäwi ukxat yanapt’asïwjamäspawa. Kunayman utjir iramintanak uñt’xasinx kawkïriti jasak apnaqañjamäki ukwa ajllisma.