Gran Chaco – Bolivia markanx pacha turkakiptawtuqitx majt'ayañaw wakisi

Reserva Ñembi Guasu luego de un incendio forestal. Jamuqiri Juan de Dios Garay, Fundación Nativataki. Yayst’apamp uñt’ayata.

Gran Chaco boliviana uksanx wañsuwinaka, phichsuwinaka, umamp aptanaka quqanak jik’thapiwinkax aynacht’ayiwa. Ukhamipanxa, uka uraqin jakasirinakax ukham jan walt’awinakamp aynacht’ataw jikxatsipxi, markan yaiyaw yatiyirinakax uksatuqitx janiw uñt’ayapkiti, kunawsatï niya naktawinakax utji ukak uñt’ayapxi. Ukampirus pachpan yatiyirinakax kipkarakiw jan uñt’ayapkiti.

Pachpan yatiyirinakatakix mä wakiskiriw utjañapaspa, ukampins thiyatuqin jakasirinakataki, pacha turkakiptawimpix kullakanakaw sinti aynacht’atapxi. Markachirinakan arst’asipxañapax wali askiwa, ukhamat kuna jan walt’anakatix utjki ukanak uñt’ayapxañapataki, pacha turkakiptawimpix sinti jan walt’awinakaw utji, ukatx kunjats nayrar mistuwix utjasp taqi ukanaka.

Gran Chacox Bolivia markanx sureste uksan jikxatsi, ecológica ukhamarakiwa, 750 000 kilómetros cuadrados ukch’arakiw pusi markamp qurpasi. Janiw markachirinakax sinti utjapkarakiti ukampins centro urbanos ukanakax jaya jayankarakiwa. Kuna sinti jan walt’anak utjkï juk’ampins ch’umin nina naktawinak utjki ukanakak jilpachax uñt’ayapxi. Maysatuqitx ecológica ukat biodiversidad ukax utjarakiwa3400 may may quqanakaw utji ukatx uywanakatx wawaninaka, jach’a asirunaka ukatx jisk’a laq’unakaw utjaraki. Uraqapachan payïr quqanak utjirix markachirinakan utjnuqasiwipamp ukhamarak waka uywirinakan amtanakapamp ukatx agroindustriales amtanakamp aynacht’atawa. 2020 maranxa, Global Change Biology Journal uksatx mä yatxataw lurapxi ukasti biodiversidad askin uñjañataki, 23 % bioma ukax jark’aqatañapanxa, ukampirus jichhax 5 % ukhakiw jark’aqawix utjaraki.

Gran Chaco uksat uñacht’äwi

Plataforma Media Cloud uksat bolivianos llikatuq yatiyirinakat markatuqitx kunjams arusipxi ukaw qhanstaraki. Jisnawa “Gran Chaco” 2021 maranxa, medios bolivianos uksanx hidrocarburos, thakhi lurawita, yaqha sartaw amtanakat ukat yaqhanakampit juk’ampins autonomía regional uksatuqinakatw uñt’ayaraki.
Akasti naturales ukan jan walt’awinak utjki ukarukiw uñt’ayi: alliqtawinkaru.

«Gran Chaco» arun may may amuyunakapa.

Plataforma janiw yatiyawinak ukat redes socialanak apthapkiti, aka uñacht’awix janiw qhana uñstaykiti kunjamtï Gran Chacot yatirinakax yatiyki ukhama, ukampirus amuyt’ayarakiw uksatuqi aruskipt’añataki.
Gran Chaco markan pacha turkakiptawit juk’amp yatxataw uñacht’ayañatakix Rising Voices uksatx 26n figuras regionales, markan yatiyirinakapata, warani yatiyirinakapa ukatx ONG Marka irpirinakan irnaqirinakaparuw jiskt’ata. Uka jiskt’awinak luratax uñt’ayiw khitinakas uksan jakasipxi jupanakax kuna jan walt’awis utji uksataw qhanstaraki.

Jiskt’anak luratanx may may amuyunakaw akhamat uñjasi:

  • Áreas protegidas uksar utjantasir mantapk uksatx irpirinakax janiw kamsapkisa.
  • Q’uma uma uksatuqit mä wakiskir derecho humano ukhamañapawa.
  • Pacha turkakiptawix umatuqit pisinkañ utjayi.
  • Aliqat quqanak khuchhuraña ukat phichhsuwinakax uka ch’uminak nakhantayaw utjayi.

Gran Chaco boliviano uksan pacha turkakipatawipatx may may arst’awinakaw utjaraki.
Akanakaspaw uka amuyunakaxa:

  • Pacha turkakipaw jan walt’aw uñjañatakix pacha samantuqir uñjañxatx juk’amp ch’amanchapxañawa ukakipkarakiw warminakan tamacht’awiparux ch’amanchaña.
  • Pacha pata markat jach’a markar sarxañ juk’amp utjayaski.
  • Comunidades indígenanakax markan jakañatakix uraqinakap uñjasipkiwa.
  • Pacha turkakiptäwix pachpan jakasirinakan ch’uxña qullapx chhaqtayañ munaraki.
  • Irpirinakax jisk’a productores ukanakaruw yanapt’i ukampins janiw jach’a corporacionanakaruxa.

Uñacht’ayat mapanaka

Pachpan jakasirinakax pacha turkakiptawin jan walt’awinakapar askichañatakix irnaqapxarakiwa. Uñacht’ayatanakax yatiyaw yatiyirinakarux chikanchasiyarakiwa juk’ampinsa tiliwisyuna, ONG uksat churat wulitinanaka, llikatuq uñt’ayirinaka, redes socialanaka, minsajiyir tamanaka.

Medios independientes uksatx akanakawa Nómadas, La Región ukatx La Brava, yatxataw thakhinakampiw pachan jan walt’awip yatiñatakix yanapat’asipxi. Nómadas uksatx mä jan iyawsat chaka luratampix 3000 hectáreas quqanakaw khuchthapiwayat ukxatw wakiskir yatiayaw uñt’ayi. El Chajá ukax Nativa tamankiriwa uksatx imaylu ukatx yatiyawinaktaypiw wulitinanakax uñt’ayaraki.

Santa Cruz Rayru, markatuqin jikxatasiraki, podcast ukanak uñt’ayaraki juk’ampins pachpa markatx indígenas arunak uñt’ayaraki. Comunidades originarias— guaraní, ayoreos ukat chiquitanos ukanakax— Gran Chaco uksanx 8 % ukch’an jikxatasi ukatsti radio comunitaria ukatx redes sociales uksaw irnaqawinakapx uñt’ayapxaraki. Radio Ñande ñee ukatx podcast Paso a Paso con la Autonomía Charagua Iyambae, Charagua Iyambae comunidad autónoma indígena uksat uñt’ayata.

Maysatuqitx jawsañ aplikasyunax utjarakiwa Plataforma Colaborativa de Comunicación del programa de Defensoras Ambientales uksax pachatuqitx yatiyawinak uñt’ayapxarakiwa.

Yaqhaxa, Leonardo Tamburini, organización ORE irpirix jan iyawsat chakatuqitx amuyunaka arunaka uñt’ayarakiwa, markachirix kamst’isa uksatw masinakapampix amuyunakx jach’aptayaraki. Aka uñtaña ORE uksan luratax comunidades indígenas Ayoreos uksan quqanak ninamp naksuyawix kunjamas uksat uñt’ayaraki.

Janiw taqpach yatirinakatx juk’ampinakx jikxatañjamakanti, uksatuq yatxatatanakax juk’ampiw uñt’ayasispanx kuna amuyunakatix utjki taqi ukana. Ukhamipanx uksatuqitx Rising Voices ukax yatxataw lurt’awayi ukarjmax Kuwirnut payllat ONG khanat apnaqaraki, ukhamatw markachirinakax jasak amuyt’apxaraki.

Uksatuqin chikanchasiñataki

Walja kutiwa, jan yäqat yatiyaw yatiyirinaktaypit chikanchayañatakix thaqhata, yatichawinakap sarantayatawa, ukhamat ch’amanchañataki. Khitinakatix kipka yatiyaw yatirinak utt’ayasipx jupanakax mayni medios locales ukatsipans wali jach’a irnaqaw phuqhayapxi.

«Chaqueñotwa, jawiratwa, quqatwa. Uraqix suma uñjañax nayan kankañajawa. Quqanak khuchhurañax suyt’ayatapan!». Villamontes, Bolivia. Knorke Leaf jupan jamuqata, iyawst’amp uñt’ayata.

Askin chikanchasiwix amtanakamp sarantañawa Nanum: Mujeres Conectadas, llikar jasak mantañ thaqhi ukhamat patan jakasir kullakanakax llikatuq pacha turkakiptawtuqitx uñt’ayapxañapataki.

Charagua Iyambae uksanx organización ORE ukat Fundación Arakuaarenda uksan ch’amachataw yatichawimp sarantayasipki, indígena ukat afroboliviana uksankir waynanakar ch’amacnhasa. Charagua Radio Santa Cruz, Briza Abapori uksatx akham sapxiwa:

Markasanakatx walja yatiyawinkaw uñt’ayatañapa; uksa markanx kunas makiptas ukxa janiw taqin yatipkiti. Ukampirus yatiykipasiñax wali wakiskiriwa.

Ukakipkarakiw Muy Waso ukax periodismo ciudadano uka yatichawimp sarantayaraki Fundación Nativa ukat Mujeres Nanum. Yaqha amta lurawinakax utjaraiwa, Charagua, Villamontes ukat Puerto Quijarro uksankirinakax yaqha yatiyawinak yatintapxarakiwa, ukasti Knorke Leaf artistan wakt’ayataraki, ukhamataw llikatuqix sarantayapxaraki.

Akham yatichawinakax waljaniruw yatichata ukhamat k’umiw yatiyawinak yatipxañaptaki, ukakipkarak juk’amp yatiyawinak uñt’ayapxañapataki, ukmapins jamuqanakamp kunaw pacha turkakiptaw jan walt’awinakatx uñt’ayataraki.

Qhanancha: Aka Rising Voices amtax Fundación AVINA uksat ch’amanchatawa Voices for Just Climate Action uka matamp sarantata.

Fabiola Gutiérrez ukat Isapi Rua yatxatawir uñakipawar sarantayasa.

Aruskipäwimp qallantama

Amp suma, qillqirinaka Mantaña »

Guidelines

  • Taqpach amuy qillqatanakax mä moderadoran uñakipatawa. Mayat jilx jan amuy qillqatam apayamti, jan ukax spam ukjamaspawa.
  • Mayninakar yäqañamp uñjama. Jan wali amuy qillqäwinakamp qillqatanakax janiw aprobatakaniti.